Μεταμόρφωση και εξέγερση

Του Σάβ­βα Μι­χαή­λ  (μεταφέρει από την «Εποχή» το Καπυμπάρα)

Η ομάδα «Σημείο μηδέν» τον περασμένο Μάιο παρουσίασε τη «Μεταμόρφωση» του Φραντς Κάφκα. Μια εξαιρετική παράσταση, στο πλαίσιο της οποίας η ομάδα «Σημείο μηδέν» διοργάνωσε συμπόσιο για τα 100 χρόνια από τη συγγραφή του διηγήματος, στις 27 του περασμένου Μαΐου, με τους Σάββα Μιχαήλ, Κώστα Δεσποινιάδη και Μαρώ Τριανταφύλλου και με θέμα «Η Μεταμόρφωση του Φραντς Κάφκα στο κατώφλι του 21ου αιώνα». Ο Σάββας Μιχαήλ μίλησε με θέμα «Μεταμόρφωση και εξέγερση» και την ομιλία του αυτή, μια ενδιαφέρουσα ανάλυση για το έργο του Κάφκα από έναν μαρξιστή ψυχαναλυτή, δημοσιεύει η «Εποχή».

Στην πε­ντη­κο­στή η­μέ­ρα της Εξό­δου τους α­πό την Αί­γυ­πτο, τον οί­κο της δου­λείας, οι α­πε­λεύ­θε­ροι σκλά­βοι, Εβραίοι oι πε­ρισ­σό­τε­ροι αλ­λά α­νά­με­σά τους κι άλ­λοι, μα­ζί και Αι­γύ­πτιοι που α­κο­λού­θη­σαν τον ά­νε­μο της ε­λευ­θε­ρίας, δέ­χτη­καν την Απο­κά­λυ­ψη των Εντο­λών του Θε­ού στο ό­ρος Σι­νά. Μπρο­στά στην πύ­λη του ά­γνω­στου α­κό­μα Νό­μου, τη νύ­χτα πριν την Απο­κά­λυ­ψη, ο λαός της Εξό­δου α­πο­κοι­μή­θη­κε με έ­ναν γλυ­κό ύ­πνο, χω­ρίς α­νή­συ­χα ό­νει­ρα. Θα ξυ­πνή­σει την άλ­λην η­μέ­ρα με­τα­μορ­φω­μέ­νος: α­πό σκόρ­πιο πλή­θος πε­ρι­πλα­νώ­με­νων φυ­γά­δων έ­γι­νε η προ­τύ­πω­ση μιας λυ­τρω­μέ­νης α­πό τα βά­σα­να αν­θρω­πό­τη­τας, η εν­σάρ­κω­ση της μεσ­σια­νι­κής προσ­δο­κίας του Ολάμ Αμπά, ε­νός με­τα­μορ­φω­μέ­νου Κό­σμου που έρ­χε­ται, του α­πε­λευ­θε­ρω­μέ­νου Κό­σμου της Δι­καιο­σύ­νης.
Γι’ αυ­τή τη μυ­στη­ρια­κή νύ­χτα και το γλυ­κό ύ­πνο χω­ρίς α­νή­συ­χα ό­νει­ρα πριν την Απο­κά­λυ­ψη και την Με­τα­μόρ­φω­ση μι­λά­ει έ­να Μι­ντράς, έ­να ραβ­βι­νι­κό ερ­μη­νευ­τι­κό σχό­λιο πά­νω στο ε­ρω­τι­κό Άσμα Ασμά­των, στο Σιρ Α Σι­ρίμ.¹
Αντί­θε­τα, με­τά α­πό μιαν άλ­λη νύ­χτα, γε­μά­τη α­πό α­νή­συ­χα ό­νει­ρα, θα ξυ­πνή­σει ο Γκρέ­γκορ Σάμ­σα και θα βρει «τον ε­αυ­τό του στο κρε­βά­τι με­τα­μορ­φω­μέ­νο σε έ­να τε­ρά­στιο α­πεχ­θές ζωύ­φιο»². Έτσι αρ­χί­ζει το α­φή­γη­μά του «Η Με­τα­μόρ­φω­ση«, ο Amschel ή Franz Kafka ben Julie Lewy (ό­πως εί­ναι το πλή­ρες ε­βραϊκό του ό­νο­μα).
Δεν εί­ναι πρώ­τη φο­ρά που πί­σω α­πό έ­να α­φή­γη­μα του Εβραίου της Πρά­γας συ­να­ντά­με, α­να­πο­δο­γυ­ρι­σμέ­νο, έ­να Μι­ντράς. Το πιο πε­ρί­φη­μο πα­ρά­δειγ­μα εί­ναι η πα­ρα­βο­λή του Κάφ­κα Vor dem Gesetz, Μπρο­στά στο Νό­μο, η ο­ποία, ό­πως έ­χει πα­ρα­τη­ρη­θεί, εί­ναι το εκ δια­μέ­τρου α­ντί­θε­το του Μι­ντράς Πε­σι­κτά Ρα­μπα­τί, ό­που ο Μωυ­σής στο Σι­νά βρί­σκε­ται μπρο­στά στους τρο­με­ρούς Αγγέ­λους-Φρου­ρούς των Πυ­λών του Νό­μου που του α­πα­γο­ρεύουν την εί­σο­δο. Ο προ­φή­της, ό­μως, και Ελευ­θε­ρω­τής του σκλα­βω­μέ­νου λα­ού κα­τα­φέρ­νει και νι­κά­ει τους Φρου­ρούς, πα­ρα­βιά­ζο­ντας τις Πύ­λες που ο­ρί­ζουν το Νό­μο και φτά­νο­ντας πέ­ρα α­πό αυ­τές στον Κύ­ριο της Δι­καιο­σύ­νης.³ Ο α­μα­θής άν­θρω­πος, ο Αμ Αά­ρε­τς του Κάφ­κα, θα μεί­νει μπρο­στά στην πρώ­τη α­πα­γο­ρευ­τι­κή πύ­λη του Νό­μου, χω­ρίς πο­τέ να τη δια­βεί, μέ­χρι να πε­θά­νει και η α­νοι­κτή μέ­χρι τό­τε γι’ αυ­τόν και μό­νο πύ­λη να κλεί­σει.
Δύο αρ­χαία Μι­ντρα­σί­μ, δύο μο­ντέρ­νες α­φη­γή­σεις του Κάφ­κα, δύο νύ­χτες και οι δύο μπρο­στά στο Σι­νά και το Νό­μο, δυο λο­γιών ό­νει­ρα, δυο με­τα­μορ­φώ­σεις. Το πλή­θος των κα­τα­διωγ­μέ­νων θα ξυ­πνή­σει σε Ημέ­ρα Απο­κά­λυ­ψης με­τα­μορ­φω­μέ­νο σε προάγ­γε­λο του μέλ­λο­ντος της κα­θο­λι­κής αν­θρώ­πι­νης χει­ρα­φέ­τη­σης. Ο Γκρέ­γκορ Σάμ­σα, α­ντί­θε­τα, θα ξυ­πνή­σει στο θλι­βε­ρό πα­ρόν, σε μια μέ­ρα βα­ριών κι α­νού­σιων υ­πο­χρεώ­σεων και α­πα­γο­ρεύ­σεων, ε­παγ­γελ­μα­τι­κώ­ν-γρα­φειο­κρα­τι­κών και οι­κο­γε­νεια­κών, με­τα­μορ­φω­μέ­νος σε ό,τι θεω­ρεί­ται τε­ρα­τώ­δες, βδέ­λυγ­μα, έ­να α­πεχ­θές ζωύ­φιο.
Μή­πως, ό­μως, και η κα­θο­λι­κή αν­θρώ­πι­νη χει­ρα­φέ­τη­ση δεν θεω­ρεί­ται μια ε­ντε­λώς α­πί­θα­νη με­τα­μόρ­φω­ση, κά­τι το τε­ρα­τώ­δες, έ­να βδέ­λυγ­μα για τους ε­χέ­φρο­νες, έ­να α­πεχ­θές ζωύ­φιο για κά­θε αρ­χή και ε­ξου­σία, πα­τριαρ­χι­κή, γρα­φειο­κρα­τι­κή, κε­φα­λαιο­κρα­τι­κή, ρα­τσι­στι­κή, φα­σι­στι­κή ή «δη­μο­κρα­τι­κή» που θέ­λει να διαιω­νί­σει τα βά­σα­να αν­θρώ­που α­πό άν­θρω­πο;

Ο πα­τέ­ρας και ο θε­α­τρί­νος

Ο Walter Benjamin «α­να­κα­λύ­πτει μέ­σα στον κό­σμο του Κάφ­κα», σύμ­φω­να με τον φί­λο του και αυ­στη­ρό συ­νο­μι­λη­τή του Gershom Scholem, «την αρ­νη­τι­κή α­να­στρο­φή ιου­δαϊκών κα­τη­γο­ριώ­ν»⁴. Η α­να­στρο­φή αυ­τή, ό­μως, δεν εί­ναι υ­πο­κει­με­νι­κό τέ­χνη­μα, εί­ναι α­να­κά­λυ­ψη μιας α­ντι­κει­με­νι­κής α­να­στρο­φής που συ­ντε­λεί­ται στην ε­πο­χή μας, στο σύγ­χρο­νο κα­πι­τα­λι­στι­κό κό­σμο της πα­ρακ­μής, κι ο ο­ποίος δια­περ­νά και τον Εβραϊσμό, ι­διαί­τε­ρα της Δυ­τι­κής Ευ­ρώ­πης.
Στα Ημε­ρο­λό­γιά του, ο Κάφ­κα μι­λά­ει γι’ αυ­τόν τον τυ­πι­κό, ξέ­πνοο, Ιου­δαϊσμό των σύγ­χρο­νών του Εβραίων που δεν δια­νοού­νταν καν την ε­πι­κεί­με­νη κα­τα­στρο­φή, βυ­θι­σμέ­νοι μέ­σα στην νάρ­κη μιας πλα­στής α­φο­μοίω­σης στο ευ­ρω­παϊκό κα­πι­τα­λι­στι­κό πε­ρι­βάλ­λον. Έγρα­φε προ­φη­τι­κά, ή­δη το 1911, μια χρο­νιά πριν την συγ­γρα­φή της Με­τα­μόρ­φω­σης και δε­κα­ε­τίες πριν το Άου­σβι­τς: «… εί­δα μπρο­στά μου τον Εβραϊσμό της Δυ­τι­κής Ευ­ρώ­πης μέ­σα σε μιαν έκ­δη­λη με­τα­βα­τι­κή πε­ρίο­δο που το τέ­λος της εί­ναι α­διό­ρα­το, πράγ­μα που δεν εν­δια­φέ­ρει κα­θό­λου αυ­τούς που θα έ­πρε­πε κα­τά πρώ­το λό­γο να εν­δια­φέ­ρο­νται κι οι ο­ποίοι, σαν α­λη­θι­νοί άν­θρω­ποι της με­τά­βα­σης, υ­φί­στα­νται ό,τι τους πλήτ­τει»⁵.
Χα­ρα­κτη­ρι­στι­κός εκ­πρό­σω­πός τους ο πα­τέ­ρας του, ο φο­βε­ρός Herman Kafka που έ­δω­σε στον μι­κρό Άμσελ το ό­νο­μα Φρα­ντς, για να κα­λύ­πτε­ται α­πό το ό­νο­μα του με­γά­λου Keiser Franz Josef, του Αυ­το­κρά­το­ρα της Αυ­στρο-Ουγ­γρι­κής Μο­ναρ­χίας. Εξάλ­λου λό­γω του τσε­χι­κού ο­νό­μα­τος «Κάφ­κα», το μα­γα­ζί του Χέρ­μαν ή­ταν το μό­νο που έ­μει­νε α­λώ­βη­το α­νά­με­σα σε άλ­λα ε­βραϊκά κα­τα­στή­μα­τα της Πρά­γας, σε κά­ποιο πο­γκρόμ Τσέ­χων ε­θνι­κι­στών.
Ο Φρα­ντς Κάφ­κα ή­ταν ε­ντε­λώς α­πο­ξε­νω­μέ­νος κι εχ­θρι­κός α­πέ­να­ντι στον τυ­πο­λα­τρι­κό και α­φυ­δα­τω­μέ­νο Ιου­δαϊσμό του πα­τέ­ρα του. Αντί­θε­τα, η γνω­ρι­μία του και η κα­τα­βύ­θι­σή του στην ε­βραϊκή, βι­βλι­κή, ταλ­μου­δι­κή, χασ­σι­δι­κή πα­ρά­δο­ση έ­γι­νε με την με­σο­λά­βη­ση της φι­λίας του με έ­να πε­ρι­πλα­νώ­με­νο Εβραίο θε­α­τρί­νο και σο­φό ταλ­μου­δι­στή, τον πά­μπτω­χο Γι­τσχάκ Λε­βύ που βρί­σκο­νταν ε­πι­κε­φα­λής ε­νός πλα­νό­διου θιά­σου λαϊκού ε­βραϊκού θεά­τρου Γί­ντις. Όταν ο νε­α­ρός Φρα­ντς έ­φε­ρε τον φί­λο του Λε­βύ στο σπί­τι, ο πα­τέ­ρας του δεν έ­κρυ­ψε την α­η­δία του για αυ­τό που θεω­ρού­σε και ο­νό­μα­σε « ungeheure Ungeziefer, τε­ρα­τώ­δες α­πεχ­θές ζωύ­φιο», συμ­βου­λεύο­ντας τον γιο του να α­πο­μα­κρυν­θεί α­πό τον Εβραίο θε­α­τρί­νο και ταλ­μου­δι­στή, για­τί «ό­ποιος κά­νει πα­ρέα με σκύ­λους κολ­λά­ει ψύλ­λους».⁶
Τα πε­ρι­φρο­νη­τι­κά λό­για του αυ­ταρ­χι­κού πα­τέ­ρα κα­τα­γρά­φη­καν στην α­παρ­χή της α­φή­γη­σης του γιου για την πα­ρά­δο­ξη με­τα­μόρ­φω­ση του Γκρέ­γκορ Σάμ­σα, ή Γι­τσχάκ Λε­βύ ή Φρα­ντς Κάφ­κα.
Ο προσ­διο­ρι­σμός «τε­ρα­τώ­δες, α­πεχ­θές ζωύ­φιο, ungeheure Ungeziefer» δεν εί­ναι α­πλώς βρι­σιά. Με­τά τη φο­βε­ρή ε­μπει­ρία του Να­ζι­σμού, α­πό τα στρα­τό­πε­δα ε­ξό­ντω­σης των «Untermenschen, υ­παν­θρώ­πων» μέ­χρι τις «υ­γειο­νο­μι­κές βόμ­βες» των η­με­ρών μας, γνω­ρί­ζου­με ό­τι πρό­κει­ται για βιο­πο­λι­τι­κή κα­τη­γο­ρία.
Ο Φρα­ντς Κάφ­κα φαί­νε­ται να εν­στερ­νί­ζε­ται το Τε­ρα­τώ­δες, το ο­ποίο α­πει­λεί­ται με ε­ξα­φά­νι­ση α­πό μια ε­ξου­σία-τέ­ρας.
Η έλ­ξη που του α­σκεί το λαϊκό θέ­α­τρο γί­ντις των πά­μπτω­χων Εβραίων της Ανα­το­λι­κής Ευ­ρώ­πης, αυ­τό που ο­νο­μά­ζει στα Ημε­ρο­λό­γιά του «πό­θο να δω έ­να με­γά­λο θέ­α­τρο γί­ντις […] πό­θο να γνω­ρί­σω την λο­γο­τε­χνία γί­ντις»⁷ δεν εί­ναι α­να­ζή­τη­ση της χα­μέ­νης ε­βραϊκής ταυ­τό­τη­τας που το οι­κο­γε­νεια­κό του πε­ρι­βάλ­λον τον έ­χει κά­νει να την α­πεχ­θά­νε­ται αλ­λά η α­να­ζή­τη­ση μέ­σα στη ε­βραϊκή πα­ρά­δο­ση αυ­τού που την κα­θι­στά οι­κου­με­νι­κή Πα­ρά­δο­ση των Κα­τα­πιε­σμέ­νων, για να χρη­σι­μο­ποιή­σου­με πά­λι έ­ναν ό­ρο του Μπέν­για­μιν. Το Ίδιον αυ­τής της πα­ρά­δο­σης δεν εί­ναι το ε­θνο­τι­κό ί­διον αλ­λά το Οι­κου­με­νι­κό. Απω­θώ­ντας το ο Χέρ­μαν Κάφ­κα, ο πα­τέ­ρας Σάμ­σα και οι ό­μοιοί τους βλέ­πουν με τρό­μο την ε­πι­στρο­φή του α­πω­θη­μέ­νου Ίδιου σαν να εί­ναι έ­να Έτε­ρον, τε­ρα­τώ­δες και α­πεχ­θές. Βλέ­πουν την αλ­λο­τρίω­ση του ε­αυ­τού τους του ί­διου και δεν την α­ντέ­χουν.
Ο Helderlin εί­χε α­να­πτύ­ξει με με­γα­λο­φυή διεισ­δυ­τι­κό­τη­τα την δια­λε­κτι­κή του Ιδίου και του Ετέ­ρου μέ­σα στην νεω­τε­ρι­κό­τη­τα, την α­νά­γκη της γνώ­σης του Ιδίου μέ­σα α­πό το Έτε­ρον κι έ­τσι η ε­πί­τευ­ξη αυ­τού που ο Γερ­μα­νός ποιη­τής ο­νό­μα­σε «ε­λεύ­θε­ρη χρή­ση του Ιδίου».⁸ Η πα­ρα­τε­τα­μέ­νη κρί­ση της α­στι­κής νεω­τε­ρι­κό­τη­τας στην ό­ψι­μη φά­ση της προ­κα­λεί ε­μπλο­κή σ’ αυ­τήν την δια­λε­κτι­κή. Ο Γκρέ­γκορ Σάμ­σα ξυ­πνά­ει στο σπί­τι του, στο Οι­κείο ε­ντε­λώς Ανοί­κειος, ε­πι­στρέ­φει στον γε­νέ­θλιο χώ­ρο σαν ο κα­τε­ξο­χήν Ξέ­νος που πρέ­πει να πε­θά­νει, να α­φα­νι­στεί για να δια­τη­ρη­θεί η ύ­παρ­ξη μιας α­νύ­παρ­κτης ταυ­τό­τη­τας σε μια α­νύ­παρ­κτη, ου­σια­στι­κά, αν και ά­κρως κα­τα­πιε­στι­κή, οι­κο­γέ­νεια και κοι­νω­νία, σε έ­να κό­σμο-μη κό­σμο.
Ο πό­θος του Φρα­ντς Κάφ­κα για έ­να με­γά­λο θέ­α­τρο γί­ντις, ο πό­θος του για τον κα­τα­πο­ντι­σμέ­νο κό­σμο της Yiddishkeit εί­ναι πό­θος για την ε­λεύ­θε­ρη χρή­ση του Ιδίου, πό­θος και πά­θος ε­λευ­θε­ρίας. Γρά­φει με α­γω­νία, σε έ­να ποίη­μα του 1918:

Πού μας ο­δη­γεί ο πό­θος
Τι πε­τυ­χαί­νου­με; τι χά­νου­με;
Κα­τα­πί­νου­με ά­σκο­πα τη στά­χτη
και τον πα­τέ­ρα μας πνί­γου­με
Πού μας ο­δη­γεί ο πό­θος
Πού μας ο­δη­γεί ο πό­θος
Μα­κριά α­π’ το σπί­τι⁹

Γραμ­μή δια­φυ­γής, «γί­γνε­σθαι- ζώο», α­πε­δά­φω­ση

Το ζη­τού­με­νο εί­ναι η χά­ρα­ξη μιας γραμ­μής δια­φυ­γής, της Εξό­δου, α­πό τον οι­κο­γε­νεια­κό και κοι­νω­νι­κό Μπετ Αβα­ντί­μ, τον οί­κο της δου­λείας, το α­σφυ­κτι­κό Σπί­τι του πα­τρός Σάμ­σα, το τυ­ραν­νι­κό Γρα­φείο των προϊστα­μέ­νων της ε­ται­ρείας, τον κό­σμο-μη κό­σμο μιας ζωής υ­πο­ταγ­μέ­νης στο θά­να­το, στο βα­μπίρ του κε­φα­λαίου.
Ο Deleuze κι ο Guattari, στο βι­βλίο τους για τον Κάφ­κα, α­να­λύουν την γραμ­μή δια­φυ­γής που συ­νι­στά η με­τα­μόρ­φω­ση σε ζωύ­φιο, το «γί­γνε­σθαι – ζώο» του Γκρέ­γκορ Σάμ­σα, η με­τα­τρο­πή του «σε κο­λεό­πτε­ρο, κάν­θα­ρο, κο­πρώ­να, κα­τσα­ρί­δα, που χα­ρά­ζει την έ­ντο­νη γραμ­μή δια­φυ­γής σε σχέ­ση με το οι­κο­γε­νεια­κό τρί­γω­νο, αλ­λά κυ­ρίως σε σχέ­ση με το γρα­φειο­κρα­τι­κό και ε­μπο­ρευ­μα­τι­κό τρί­γω­νο.»¹⁰
Η με­τα­μόρ­φω­ση του Γκρέ­γκορ Σάμ­σα ως γραμ­μή δια­φυ­γής ο­δη­γεί σε μια deterritorialisation, σύμ­φω­να με τους ντε­λε­ζια­νούς ό­ρους, στην «α­πε­δά­φω­σή» του α­πό την κα­θή­λω­σή του στις ε­ξου­σια­στι­κές σχέ­σεις της πα­τριαρ­χι­κής οι­κο­γέ­νειας, της γρα­φειο­κρα­τι­κής ιε­ραρ­χίας, της κα­πι­τα­λι­στι­κής ε­μπο­ρευ­μα­τι­κής κοι­νω­νίας. Εί­ναι μορ­φή ε­ξέ­γερ­σης.
Η α­πε­δά­φω­ση μπο­ρεί να γνω­ρί­ζει και νέες ε­πα­νε­δα­φώ­σεις, reterritorialisations, προσ­γειώ­νο­ντας την ου-το­πία σε νέ­ους τό­πους. Η α­πό­λυ­τη α­πε­δά­φω­ση- dιterritorialisation absolue εί­ναι το συ­νώ­νυ­μο, σε ντε­λε­ζια­νή γλώσ­σα, της Διαρ­κούς Επα­νά­στα­σης.¹¹
Η με­τα­μόρ­φω­ση-ε­ξέ­γερ­ση του Γκρέ­γκορ Σάμ­σα ο­δη­γή­θη­κε στην ήτ­τα κι ο ί­διος στον θά­να­το, με­τά τον βα­ρύ­τα­το τραυ­μα­τι­σμό του α­πό το δα­γκω­μέ­νο μή­λο που του ε­ξα­πέ­λυ­σε ο α­μεί­λι­κτος πα­τρι­κός εκ­πρό­σω­πος της ε­ξου­σίας. Η δια­τα­ραγ­μέ­νη τά­ξη α­πο­κα­θί­στα­ται, κι η α­δελ­φή του Γκρέ­γκο­ρ, η Γκρέ­τε, α­πο­κτά νέο ρό­λο και νέα θέ­ση. Η τε­λευ­ταία σκη­νή του έρ­γου, ό­πως πα­ρου­σιά­ζε­ται στην πα­ρά­στα­ση της θε­α­τρι­κής ο­μά­δας Ση­μείον Μη­δέν, ε­πι­τρέ­πει πολ­λα­πλές α­να­γνώ­σεις. Ενσω­μά­τω­ση ή – α­παρ­χή μιας νέ­ας ε­ξέ­γερ­σης;
Ο ί­διος ο Κάφ­κα, στα η­με­ρο­λό­γιά του θα γρά­ψει τα προ­φη­τι­κά λό­για:
Το προ­αί­σθη­μα μιας ο­ρι­στι­κής α­πε­λευ­θέ­ρω­σης δεν δια­ψεύ­δε­ται κα­θό­λου α­πό το γε­γο­νός ό­τι αύ­ριο η σκλα­βιά συ­νε­χί­ζε­ται χω­ρίς κα­μιά αλ­λα­γή ή και ε­πι­δει­νώ­νε­ται, ού­τε ε­πει­δή δια­κη­ρύσ­σουν ό­τι δεν πρό­κει­ται να στα­μα­τή­σει πο­τέ. Όλα αυ­τά, α­ντι­θέ­τως, μπο­ρούν να εί­ναι έ­νας α­να­γκαίος ό­ρος για την ο­ρι­στι­κή α­πε­λευ­θέ­ρω­ση.¹²
______________________________________________________________________________________________

Ση­μειώ­σεις:

1. Σιρ Α Σι­ρίμ Ρα­μπά 1:57
2. Franz Kafka,Η Με­τα­μόρ­φω­ση και Ανα­φο­ρά σε μία Ακα­δη­μία, με­τά­φρα­ση Σάβ­βας Στρού­μπος, Δα­νάη Σπη­λιώ­τη, Νε­φέ­λη 2012 σ. 15
3. Βλ. Michael Löwy, Franz Kafka Rêveur Insoumis, Stock 2004 σ. 116-117. Βλ. και Σάβ­βα Μι­χαή­λ, Γκό­λεμ ή Πε­ρί υ­πο­κει­μέ­νου και άλ­λων φα­ντα­σμά­τω­ν, Άγρα 2011 σ. 76-77
4. Gershom Scholem, Walter Benjamin und sein Engel, Suhrkamp 1983, σ. 32-33
5. Franz Kafka, Journal, Grasset 2005 σ. 205
6. Ό. π. π. σ. 146
7. Ό. π. σ. 100
8. Friedrich Hölderlin, Ελε­γείες, Ύμνοι και άλ­λα Ποιή­μα­τα, με­τά­φρα­ση Στέλ­λα Γ. Νι­κο­λού­δη, Άγρα 1996 σ. 209
9. Franz Kafka, Η Πλη­γή και η Λέ­ξη, με­τά­φρα­ση Νί­κος Βου­τυ­ρό­που­λος, Σαιξ­πη­ρι­κόν 2012 σ. 49
10. Ζιλ Ντε­λέ­ζ- Φε­λίξ Γκουατ­τα­ρί, Κάφ­κα, Για μια ε­λάσ­σο­να λο­γο­τε­χνία, με­τά­φρα­ση Κω­στής Πα­πα­γιώρ­γης, Κα­στα­νιώ­της 1998 σ. 41
11. Gilles Deleuze-Félix Guattari, Τι εί­ναι φι­λο­σο­φία; Με­τά­φρα­ση Στα­μα­τί­να Μαν­δη­λα­ρά, Κα­λέ­ντης 2004 σ. 118-119
12. Franz Kafka, Journal, Grasset 2005 σ. 532

______________________________________________________________________________________________

Σόρτλινκ: http://wp.me/p1pa1c-hIy

Ετικέτα: Θέατρο, Μεταμόρφωση, Φραντς Κάφκα

Posted in: Ελλάδα, Ιστορία, Ιδέες, Κόσμος, Κείμενα, Πολιτισμος