«O Degas και το μπαλέτο: απεικονίζοντας την κίνηση«

Two Dancers On The Stage, c.1874, oil on canvas

Γνωστός κατά τη διάρκεια της ζωής του ως “ο ζωγράφος των χορευτριών”, ο Edgar Degas κάποτε δήλωσε ότι οι σκηνές μπαλέτου ήταν “αφορμή για να απεικονίσω την κίνηση”. Η συγκεκριμένη έκθεση στη Βασιλική Ακαδημία Τεχνών της Μεγάλης Βρετανίας, εξερευνά για πρώτη φορά την γοητεία που ασκούσε στον ζωγράφο η κίνηση, παρουσιάζοντας αρκετούς από τους εξαιρετικούς πίνακες και γλυπτά που δημιούργησε στη μακρόχρονη καριέρα του.

Όταν πρωτοστράφηκε στο μπαλέτο, ο Degas έκανε εκατοντάδες σχέδια χορευτριών που ασκούνταν στις αίθουσες διδασκαλίας και πρωτοποριακούς πίνακες και παστέλ με μπαλαρίνες στη σκηνή. Η οξύτητα του ματιού του και η λεπτότητα της τεχνικής του, σύντομα προσέλκυσαν θαυμαστές που παρατήρησαν την “ευσυνείδητη αλήθεια” αυτών των έργων. Ο ζωγράφος πλήρωνε μπαλαρίνες για να ποζάρουν στο στούντιό του, αρχικά σε στατικές πόζες και κατόπιν όλο και συχνότερα εν κινήσει.

Γεννημένος στο Παρίσι το 1834, ο Degas μεγάλωσε σε μια πόλη που άλλαζε με γοργούς ρυθμούς και όπου η τέχνη υφίσταντο τη δική της επανάσταση. Τη δεκαετία του 1870 έγινε μια από τις ηγετικές φιγούρες της ομάδας των Ιμπρεσιονιστών, έχοντας το ίδιο πάθος για τη μοντέρνα ζωή στη ζωγραφική και εφευρίσκοντας νέους τρόπους για να την απεικονίσει. Την ίδια εποχή η φωτογραφία ήταν παντού προσφέροντας νέους τρόπους θέασης του κόσμου και νέα θεώρηση του ρεαλισμού που καταφανώς κίνησε το ενδιαφέρον του Degas. Αρχικά σκεπτικός με το μέσο, στα μέσα της καριέρας του ενδιαφέρθηκε για τις υψηλής ταχύτητας φωτογραφίες φιγούρων σε κίνηση του εφευρέτη Etienne-Jules Marey και του φωτογράφου Eadweard Muybridge. Σε μεγάλη ηλικία ο Degas απέκτησε δική του φωτογραφική μηχανή και τράβηξε φωτογραφίες μιας μπαλαρίνας  τις οποίες χρησιμοποίησε στις πρωτοποριακές του συνθέσεις.

Περιγράφοντας το χορό

Μερικοί από τους πρώτους πίνακες του Degas που τράβηξαν την προσοχή ήταν σκηνές μπαλέτου. Σε αυτούς τους καινοτόμους πίνακες και παστέλ,  πάσχισε για να αποδώσει ζωντανό ρεαλισμό και μια αίσθηση πραγματικότητας, βασιζόμενος στην κοντινή παρατήρηση της συμπεριφοράς των μπαλαρίνων και του περιβάλλοντός τους. Οι θεατές των έργων αυτών έριχναν σιωπηρές ματιές σε ιδιωτικές αίθουσες διδασκαλίας ή κάθονταν πολύ κοντά στη σκηνή, σαν να εξέταζαν λεπτομερώς τις μπαλαρίνες με κυάλια όπερας ή να τις κοιτάνε από τα παρασκήνια. Εκείνη την εποχή οι χορεύτριες συχνά συνδέονταν με αμφιλεγόμενη συμπεριφορά στην εκτός σκηνής ζωή τους και αρκετοί από τους σύχγρονούς του, έβλεπαν το έργο του Degas με εχθρότητα. Άλλοι θαύμαζαν το θάρρος των συνθέσεών του και την ειλικρίνεια των πορτραίτων της μοντέρνας ζωής.

Ο κύριος θίασος μπαλέτου στο Παρίσι είχε βάση στην Όπερα, όπου πολλές οπερατικές παραστάσεις περιλάμβαναν διαλείμματα χορού. Γεννημένος σε οικογένεια που αγαπούσε τη μουσική, ο Degas σύχναζε στη Όπερα και γνωρίστηκε με τα μέλη της ορχήστρας, τους τραγουδιστές και μέλη του μπαλέτου. Επίσης μπορούσε κατά καιρούς να επισκέπτεται και τα παρασκήνια και παρατηρούσε τις χορεύτριες την ώρα που εξασκούνταν και τελειοποιούσαν τα βήματά τους. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τα εξαιρετικά σχέδια τους σώματος σε ανάπαυση ή κίνηση που έκανε μέσω παρατήρησης είτε από μνήμης είτε μερικές φορές με χορεύτριες να ποζάρουν στο στούντιό του.

Ένας από τους πρώτους και φιλόδοξους πίνακες του Degas που προέκυψε μέσω αυτής της διαδικασίας είναι “Η Πρόβα” (The Rehearsal). Η αντίθεση ανάμεσα στη δραστηριότητα και την ανάπαυση σε αυτό το έργο είναι εντυπωσιακή: μια μπαλαρίνα κατεβαίνει την σπιράλ σκάλα, άλλες ξεκουράζονται στο προσκήνιο και μια ομάδα εξασκείται υπό το βλέμμα του χοροδιδάσκαλου Jules Perrot, τη μορφή του οποίου ο Degas βάσισε σε μια φωτογραφία του. Εκείνη την εποχή, οι φωτογραφίες διάσημων χορευτριών κυκλοφορούσαν ευρέως και ήταν συλλεκτικές για τους θαυμαστές τους. Όμως, οι περιορισμοί του μέσου σήμαιναν ότι οι μπαλαρίνες έπρεπε να “παγώσουν” στη θέση τους για την κάμερα. Ο νεαρός Degas μπορούσε να απορρίψει αυτού του είδους τις φωτογραφίες καθώς ο ίδιος διασκέδαζε με την ικανότητά του να υποδηλώνει την πιθανή κίνηση πάνω στη σκηνή.

The Rehearsal, c. 1874 oil on canvas

Θέαση εν κινήσει

Η τέχνη του Degas είναι βασισμένη στην κοντινή παρατήρηση είτε το υποκείμενο ήταν στατικό είτε εν κινήσει. Εκπαιδευμένος με παραδοσιακό τρόπο, αρχικά έκανε προσχέδια των μοντέλων τα οποία στέκονταν ή κάθονταν σε τυπικές στάσεις. Σταδιακά εξερεύνησε διαφορετικές προσεγγίσεις και γύρω στο 1876 οραματίστηκε μια σειρά από σχέδια “των κινήσεων του χεριού μιας χορεύτριας, ή των ακίνητων ποδιών της” καθώς ο ίδιος θα περιστρέφεται γύρω της, όπως σημείωσε σε ένα μπλοκ του.

Little Dancer Aged Fourteen, 1880-81

Το αποτέλεσμα αυτών των ιδεών ήταν το διάσημο γλυπτό “Μικρή Χορεύτρια, ετών 14″ (Little Dancer Aged Fourteen), το οποίο φτιάχτηκε με κερί και επενδύθηκε με αληθινά ρούχα και περούκα. Μοντέλο του Degas ήταν μια μαθήτρια μπαλέτου από την Όπερα – η Marrie van Goethem – η οποία πόζαρε για μια σειρά εξαιρετικών σχεδίων (περίπου 20 στον αριθμό), το καθένα από αυτά από διαφορετική γωνία. Όταν τα σχέδια αυτά τοποθετηθούν σωστά γύρω από ένα κεντρικό σημείο (σημείωση: όπως στην έκθεση στην Βασιλική Ακαδημία Τεχνών, σε μια αίθουσα όπου στο κέντρο της δεσπόζει το γλυπτό), γίνεται αμέσως αντιληπτό ότι ο Degas είχε κυκλώσει το μοντέλο του. Αντίθετα με την συνήθη πρακτική του, αυτή τη φορά η μπαλαρίνα παρέμενε ακίνητη και ήταν ο καλλιτέχνης αυτός που παρατηρούσε κινούμενος.

Κάποιοι καλλιτέχνες που προηγήθηκαν είχαν πειραματιστεί με παρόμοιες ιδέες. Τη δεκαετία του 1860, ο γλύπτης Francois Willeme είχε μια παροδική επιτυχία με τη διαδικασία “φωτογλυπτική”, κατά την οποία πολλές φωτογραφικές μηχανές τοποθετημένες σε κύκλο φωτογράφιζαν ταυτόχρονα το μοντέλο που στεκόταν στη μέση του. Οι φωτογραφίες προβάλονταν με μια τεχνική πάνω σε πηλό και έτσι δημιουργούνταν ένα τρισδιάστατο μοντέλο για το γλυπτό. Ακόμα πιο διασκεδαστικό ήταν το πείραμα του φωτογράφου Nadar o οποίος κάθησε σε μια περιστρεφόμενη καρέκλα και τράβηξε μια ντουζίνα φωτογραφίες της κεφαλής του από διάφορες γωνίες καθώς γύριζε μπροστά στην στατική μηχανή του. Στην ίδια αίθουσα με τη Μικρή Χορεύτρια, προβάλονται σε γρήγορη διαδοχή οι φωτογραφίες αυτές και επίσης υπάρχει ένα μικρό μοντέλο που αναπαριστά την τεχνική του Willeme, καταδεικνύοντας την επιρροή που δέχθηκε ο Degas από την ανάπτυξη νέων τεχνολογιών.

Το Πανοραμικό Βλέμμα

Την δεκαετία του 1870, για ανεξήγητους λόγους, ο Degas ξεκινά να ζωγραφίζει μια ομάδα ενδιαφέροντων πινάκων σε στενόμακρους καμβάδες απεικονίζοντας σκηνές από αίθουσες διδασκαλίας χορού. Δίνοντας έμφαση στην οικειότητα που έχει με τη ζωή στα παρασκήνια, αυτοί οι πίνακες τονίζουν και την εφευρετική προσέγγισή του στην απεικόνιση σύγχρονων ανθρώπων στο εργασιακό τους περιβάλλον. Μερικές από τις χορεύτριες κάνουν εξάσκηση, άλλες προσαρμόζουν τα κουστούμια τους, άλλες απλώς περιμένουν. Το εντυπωσιακό σε αυτούς τους πίνακες είναι η μαεστρία του Degas στην εικονογραφική μορφή, που μας καλεί να σαρώσουμε την εικόνα από άκρη σ’ άκρη, από το προσκήνιο στο βάθος. Ενώ οι περισσότερες από τις μπαλαρίνες είναι σε στατική πόζα αυτή η σαρωτική κίνηση του βλέματος του θεατή προσδίδει μια διακριτή κινητικότητα σε κάθε σκηνή.

The Dance Lesson (c. 1879 oil on canvas)

Είναι πιθανό ο Degas να άντλησε την έμπνευσή του από μια εξίσου δραματική εξέλιξη στη σύγχρονη φωτογραφία, όταν σχεδιάστηκαν ειδικές μηχανές που μπορούσαν να απαθανατίσουν πανοραμικά τοπία. Μερικές από αυτές τις μηχανές περιστρέφονταν πάνω στο τρίποδο και άλλες είχαν μια κινούμενη πλάκα πίσω από το φακό. Οι εικόνες τυπώνονταν συχνά στις ίδιες διαστάσεις/ αναλογίες με τους “πανοραμικούς” πίνακες του Degas.

Το Ανθρώπινο Ζώο

O Degas γοητεύονταν όλο και περισσότερο από τις νέες τεχνικές της απεικόνισης της οπτικής εμπειρίας. Στη μέση της καριέρας του η συμπεριφορά του απέναντι στη φωτογραφία “μαλάκωσε”, ίσως επειδή ειδικές μηχανές είχαν αρχίσει να καταγράφουν ανθρώπινες μορφές και άλλα υποκείμενα σε κίνηση. Είναι γνωστό ότι γνώριζε δύο σύγχρονους του πρωτοπόρους σε αυτόν τον τομέα: τον Eadweard Muybridge και τον Etinne-Jules Marey. Γεννημένος στην Αγγλία, ο Muybridge καθιερώθηκε ως φωτογράφος τοπίων στην Αμερική και ένα από τα πιο γνωστά του έργα ήταν το Πανόραμα του Σαν Φρανσίσκο το 1877. Την επόμενη χρονιά, μερικές από τις υψηλής ταχύτητας φωτογραφίες του αλόγων εν κινήσει δημοσιεύτηκαν στο γαλλικό επιστημονικό περιοδικό La Nature, προσελκύοντας πολύ μεγάλο ενδιαφέρον. Ο Degas σημείωσε τον τίτλο του περιοδικού και την ημερομηνία στο μπλοκ που χρησιμοποιούσε εκείνη την εποχή.

Muybridge - Galloping Horse

Το 1881 ο Muybridge ταξίδεψε στην Ευρώπη για να παρουσιάσει τις σειρές φωτογραφιών με άλογα και ανθρώπους εν κινήσει, οι οποίες αρκετές φορές προβάλονταν με “κινηματογραφική” μορφή. Μια τέτοια παρουσίαση έγινε στο σπίτι του Μarey στο Παρίσι σε ένα κοινό καλλιτεχνών, συγγραφέων και επιστημόνων. Ο Muybridge είχε ήδη ξεκινήσει το φιλόδοξο σχέδιό του να φωτογραφήσει εκατοντάδες ανθρώπους και ζώα, το οποίο κατέληξε τελικά στο ιστορικό εντεκάτομο Animal Locomotion (1887).  Ο Degas έκανε ένα μεγάλο αριθμό σχεδίων βασισμένα σε φωτογραφίες αλόγων και γυμνών γυναικών του Muybridge και κάποιοι πίνακές του αντικατοπτρίζουν την τεχνική των διαδοχικών φωτογραφιών.

Ο Etienne-Jules Marey ήταν Γάλλος επιστήμονας και σύγχρονος του Degas που ειδικευόταν στην κίνηση ανθρώπων και ζώων. Ο Marey είχε δηλώσει πως “η κίνηση είναι το πιο προφανές χαρακτηριστικό της ζωής” και συνέγραψε αρκετά εικονογραφημένα βιβλία και άρθρα που ήταν κατανοητά και στους “λαϊκούς” ανθρώπους ούτως ώστε να διαδοθούν οι ιδέες του. Εμπνευμένος από τον Muybridge, ο Marey ανέπτυξε πιο εξελιγμένες μεθόδους για να φωτογραφίσει σώματα σε κίνηση για τις επιστημονικές του έρευνες. Ενδιαφερόμενος για την τέχνη και το χορό, χρησιμοποίησε μια μηχανή δικής του σχεδίασης για να καταγράψει τις κινήσεις μιας μπαλαρίνας και επιχηρηματολογούσε λέγοντας ότι η δουλειά του είναι προς όφελος των ζωγράφων και των γλυπτών. Παραλληλισμοί των φωτογραφιών των Muybridge και Marey με πίνακες και γλυπτά που ο Degas δημιούργησε εκείνη την περίοδο είναι εμφανείς, όπως σε μια σειρά παστέλ που υποδηλώνουν μια σειρά κινήσεων από την ίδια χορεύτρια.

Three Dancers (Blue Skirts, Red Bodices), c. 1903, pastel on paper mounted on card

Η Κίνηση της Χορεύτριας

Στα ύστερα χρόνια ο Degas παρατήρησε ότι τα γλυπτά του είχαν σκοπό να αναπαραστήσουν “την κίνηση στην ακριβή αλήθεια της”. Συχνά δουλεύοντας με μοντέλα στο στούντιό του, χρησιμοποιούσε κερί και άλλα υλικά για να αιχμαλωτίσει τα βήματα που είχε δει στις σχολές χορού και στις παραστάσεις. Με την εξαίρεση της Μικρής Χορεύτριας κανένα από αυτά τα γλυπτά δεν είχε εκτεθεί στο κοινό. Έγιναν γνωστά μετά το θάνατό του, όταν χυτεύθηκαν σε χαλκό.

Έως το 1880 ο Deags ήταν ήδη διάσημος ως καλλιτέχνης που ειδικευόταν στον χορό και  θεωρούταν ότι είναι “περιέργως στοιχειωμένος και απασχολημένος με τη φιγούρα στην κίνηση”. Ορισμένοι σύγχρονοί του πίστευαν ότι η προσέγγισή του στο σώμα μοιάζει με αυτή ενός “αναλυτή” ή “φυσιολόγου” που ασχολείται “με το εξωτερικό του ανθρώπινου όντος”.  Ο Degas πρόσθετε ακριβείς περιγραφές σε μερικά από τα σχέδιά του, σημειώνοντας το όνομα της φιγούρας, το όνομα της χορεύτριας καθώς και παρατηρήσεις για την τεχνική της.

Dancer (Preparation en dedans) c. 1880-85 charcoal on buff paper

Ανάμεσα στις εξαιρετικές δημιουργίες του Degas αυτή την περίοδο είναι σχέδια μπαλαρίνων στη σχολή. Ορισμένες απεικονίζονται να κάνουν ασκήσεις στη σκηνή ή στα παρασκήνια, ενώ άλλες να κάνουν πρόβα για παραστάσεις. Καθώς τις παρατηρούσε, ο Degas κατέγραφε τι πολλαπλές κινήσεις ενός άκρου θυμίζοντας έντονα τις φωτογραφίες των Muybridge και Marey.

Με τις χορεύτριες εν μέσω κίνησης, ο Degas ήταν υποχρεωμένος να σχεδιάζει πολύ γρήγορα και ίσως να τις περιμένε να επαναλάβουν την ίδια φιγούρα για να τελειώσει το σχέδιό του. Τα αποτελέσματα ήταν εντυπωσιακά, βασισμένα σε “αναταραχές” γραμμών ώστε να απεικονίζονται φιγούρες που μοιάζουν να έχουν σταματήσει στο χώρο. Στο Dancer (Preparation en dedans), η μπαλαρίνα είναι φανερά στη μέση μιας γρήγορης κίνησης, σπρώχνοντας την ικανότητα του καλλιτέχνη ως παρατηρητή και σχεδιαστή στα όρια.

Ο Degas φωτογράφος

φωτογραφία μπαλαρίνας τραβηγμένη από τον Degas

Παρόλο που παρακολουθούσε στενά την εξέλιξη του μέσου, όπως φαίνεται και στο έργο του, ο Degas συχνά κορόιδευε τη φωτογραφία και τους περιορισμούς της. Όμως όταν αγόρασε την πρώτη του μηχανή το 1895 σε ηλικία 60 ετών, έγινε αμέσως λάτρης της και σύντομα άρχισε να βάζει σε δοκιμασία τον εξοπλισμό και τις ικανότητές του. “Αυτό που θέλω είναι δύσκολο”, είχε πει “την ατμόσφαιρα μιας λάμπας ή του φεγγαριού”. Επικεντρώθηκε στα πορτραίτα και δημιούργησε πολλές δυναμικές σπουδές που αντικατοπτρίζουν την ιδιοσυγκρατική προσέγγισή του στους πίνακες και τα παστέλ του. Πολλά από τα πορτραίτα του εαυτού του είναι εκπληκτικά οικεία, και δίνουν έμφαση στη μοναξιά των τελευταίων του χρόνων και στην αυξανόμενα μελαγχολική του διάθεση. Μερικές “επιδρομές” του σε άλλα θέματα δημιούργησαν εξαιρετικά αποτελέσματα: το γυναικείο γυμνό και η χορεύτρια έχουν καταγραφεί με μεγάλη ειλικρίνεια και έγιναν οι βάσεις για εντυπωσιακούς καμβάδες. Παραδόξως η φωτογραφική μηχανή του Degas ήταν ακατάλληλη για να αποτυπώσει την κίνηση, αλλά τα σχέδια που έκανε από τις φωτογραφίες του πρόσθεσαν στον αριθμό των δυναμικών εικόνων του. Κάποιες πόζες στα έργα του προέρχονται από τις φωτογραφίες του και επαναλαμβάνονται στα λαμπερά χρωματισμένα έργα του σε χαρτί ή καμβά.

Έχοντας διανύσει ολόκληρη την πορεία του Degas και του μέσου που αιχμαλωτίζει την εικόνα στην εξέλιξή τους, η μοναδική αυτή έκθεση τελειώνει κατάλληλα σε μια αίθουσα όπου προβάλλονται τα μοναδικά 14 δευτερόλεπτα που ο μεγάλος καλλιτέχνης έχει απαθανατιστεί σε φιλμ, την ώρα που σχεδόν τυφλός πια περπατά έξω από το διαμέρισμά του στο Παρίσι το 1915.

Έως τις 11 Δεκεμβρίου 2011 στη Βασιλική Ακαδημία Τεχνών στο Λονδίνο.

Narrator

«O Degas και το μπαλέτο: απεικονίζοντας την κίνηση«

Ετικέτα: Edgar Degas, φωτογραφία, Ζωγραφική

Posted in: Πολιτισμος